BAGI FALLS, SICALAO, LASAM, CAGAYAN

The adventure to Bagi Falls in Sicalao, Lasam, Cagayan.

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=394167169178049&id=100057543074032

THE LEGEND OF CAGAYAN RIVER

Theme:

“Cagayan River: looking back at our past, nurturing the present and looking forward to the future”.

Synopsis:

Once an ally, two brave leaders in the East and West of the province had been in conflict for the rich valley land until the formation of Cagayan River brought them together again into peace, united as one.

THE LEGEND OF CAGAYAN RIVER

Once upon a time in a massive, rich, fertile “tanap” or valley, north of the so called Luzonia Island, there was a sprawling and bustling village called “Kaagayan” which means “the place where our friends live”. Its root word “Agay” was the term used by the villagers to call friends. It was ruled by a kind, generous and brave leader named Apo Daya.

Kaagayan was bounded by the mighty Cordillera mountains in the west and the enormous Sierra Madre range in the east. The prosperity of the village owed to the abundance of rain, the natural fertility of the valley soil, the richness of the mountains and forests and the blessing of their “anito” or deity named Kabunian, the god of good harvest.

Whenever harvest seasons begun, the villagers offered Kabunian a portion of their produce called “atang” as a sign of thanksgiving. The people were helping each other and there were no misunderstanding among them. Kabunian, the all-powerful deity was very happy to see how grateful and kind the people of Kaagayan and thus, made their “apit” or harvest always bountiful.

As days, months and years passed by, the village became more industrialized and grew forth in population. Parts of the once vast fertile lands were converted into residential places. This led to the decrease in harvest, aggravated by ‘tikag” or severe drought brought about by El Nino phenomenon during those times. As a result, there was an impending strike of famine.

To address the persisting problem, Apo Daya designated another leader to help him manage the difficulties the whole village was facing.

“We needed another great leader to help us overcome this crisis”,

lamented Apo Daya and so the wise leader appointed the courageous and fearless Apo Laud his “makannawan” or right hand to guide and manage the Western valley front of Kaagayan. The Eastern valley front was left for Apo Daya to preside over. As two heads were better than one, the populous village of Kaagayan became more powerful and progressive again as they developed new means to increase their harvest yield and looked for other ways to compensate for their ever-increasing needs.

Many years had passed; there was again a population spurt. The once village of Kaagayan became what is known today as a province. And so, much of the land and mountains have been decimated and cleared to build houses and roads. Harvests were so scanty as the valley land could not anymore produce enough food for the growing number of people.

The only remaining huge fertile land was located on the central part of the province lying between the colossal mountain ranges of the Cordilleras and the Sierra Madre.

“Let’s divide the central valley”,

suggested by the bright Apo Daya and so the two leaders have bilaterally agreed to divide the remaining rich land into two equal portion. The Cordilleras and the western side became the realm of Apo Laud. The eastern portion facing the Sierra Madre became the domain of Apo Daya.

The Sierra Madre mountain range was producing more rain as it faced the Pacific Ocean and thus, keeping the Eastern Kaagayan produce more harvest than the western counterpart of the province which was a little drier. This made Apo Laud thought that he was tricked. And so there was a rift or “riri” between the two great leaders.

“We have to make something about it as we are not producing enough food for our people. We were fooled as we have received the less productive land”,

complained Apo Laud as he explained the problem to his people. There was now a feeling of vengeance and greed to the people of Western Kaagayan and so they begun stealing the harvest of the people in the East. Not only that, they have crossed the boundary and invaded Eastern Kaagayan to get parts of the more productive soil.

This infuriated the great leader Apo Daya and so he declared “gubat” or war against the West. The conflict lasted for more years and since then claimed so many lives into the detriment of both sides. Because of this, life in the province became harder for all the people to bear.

For some time, there was a truce between the two fronts and one of the “panglakayen” or great sagacious elders named Lakay Kasiriban advised Apo Daya.

 “Ask Kabunian for the needed help and so that peace shall ensure between his people, the once united, harmonious people of Kaagayan”,

the bearded wise elder told Apo Daya.

The brave leader agreed.

“Let us pray to the mighty Kabunian”, appealed by Apo Daya and so his people followed as advised. The people offered “atang”, knelt down and begun to pray.

Kabunian, the all-powerful deity was not happy about the rift between the people of Kaagayan whom he blessed with fertile land and good harvest.

And so in an instant, the sky darkened and the ground shook. The central valley cracked and ripped apart and there was a huge, long void. The crack was slowly filled with rainwater and springs oozed from the bottom of that deep rupture, persistent and long enough that the flowing water reached the end of the land into the north of Luzonia Island.

“This I made, a permanent partition from east to west and so rift between my people would not continue. I will keep the valley fertile, rich and productive though. This I say unto you my people, the waterway that will dampen your valley home and produce the largest food harvest in the entire land”,

Kabunian mightily said as his voice reached the land echoing in the entire valley. And so all of the sudden, an iconic “karayan” or river amid the vast Kaagayan Valley was already flowing leading northward to what is known today as the Babuyan channel.

And there was fear among the people witnessing in awe the enormous waterway meandering through amid the valley.

It was then that Apo Laud realized his mistakes and pleaded for the pardon of Kabunian.

The remorseful Apo Laud humbly conceded to their old great leader Apo Daya and so peace has been restored in the valley between the East and West of Kaagayan.

The two sides had now producing massive rice harvest and other major crops such as corn, peanuts and sugarcane, thanks to the great river that bisected the entire province in eastern and western half, irrigating both ways.

The river had gradually and strongly unified the two fronts of the east and west, known today as Districts 1 and 2 and so the province of Kaagayan later became “Cagayan” derived from “karayan” which would mean river; the river that brought fortune to the entire valley; the river that became the bloodline of the entire valley home of the people; the mighty river in Cagayan; none other than the Cagayan River.

Today, the people of Cagayan know the importance of the Cagayan River in their lives. It became a symbol of hope, unity and progress among the people. It is the life of the entire valley home that needs to be loved, protected and sustained as it played a major role in the development of the Cagayano’s rich culture in the past, at present and in the future days to come.©️

Winner, 2nd Place Cagayan Writing Competition 2021;

Entry by Lance Bennett Pacursa Cariño of Lasam, Cagayan, coached by Sonnyboy Pacursa.

SABONG-BAKIR

SABONG-BAKIR

Sarita ni Vic P. Pacursa

IMMAB-AB ni Roi iti nalamiis ken nalitnaw a waig-bakir.  Nabang-aran. Dida man nadanon daytoy a disso idi damona ti sumurot ken ni ulitegna nga Abat. Kakasla lakasa dagiti bato. Iti surongenna, aggargarakgak ti burayok a sinallukoban ti higante a balite a narnuoyan ti bunga. Umarakiak dagiti tumatayab nga agkaan iti bunga. Naay, nagpipintasen dagidiay, indayaw ni Roi kadagiti orkidia ken aruy-oy iti sapal ti kayo. Agalanto man ketdi. Maragsakanto la ketdi ni kasinsinna a Lira.

Dina masiray ti nasin-aw a langit iti puskol dagiti layog a kaykayo. Inikkatna ti kaladayna a knapsack a nagyanan ti balonna ken ramitna nga ageskopeta. Indissona iti dalumpinas a bato. Impasanggirna ti deteleskopio nga eskopetana iti bato.

Naarit nga agdigos ngem mangaldaw pay. Agtindeken. Inruarna ti balonna. Tapa a karne’t ugsa, tinuno a paltat sa dua a kamatis. Kimmettel iti bulong. Indissona iti abayna a bato.Inikkanna iti sangkapirit nga innapuy ken lasag. Bagiyo apo, ta dikay’ umap-apal, kinunana. Kasta ti inaramid idi ni ulitegna.

Nasiputanna ti agassawa a punay a nagdisso iti batogna a sanga ti kamareg. Dinagusna nga innala ti eskopetana. Sinirigna ti maysa. Napuruan ti barukongna. Apagbiit la a nagkuripaspas ti tumatayab idi agdisso. Sayang! Nagpintas pay met nga’d ti marisna. Ipupokna koma no nagbiag sana ited ken ni Lira. Nakaliman. Dua nga alimukeng, maysa a baratiktik, sa maysa a pios ken daytoy punay. Sigurado manen ti pulotanda nga aguliteg no rabii. Asarendanto. Adda sangaburnay a baak a basi a pangin-inutanda ken ni ulitegna.

Sipud dimteng ni Roi ditoy Ubbog, dandani rinabii a lumidokda’t sangaprasko.

Naguyos. Nagturong iti saklot ti burayok. Inanninawanna ti langana iti danum. Nakarikna iti pannakkel iti bisked ken tayagna a lima a kadapan ken siam a pulgada. Panguloten. ‘Nia ngata no adda makakita kenkuana a napintas a balasang ditoy nga ala-Rosanna Roces? Ni Lira? Kasinsinna met.

Bugbugtong nga anak ni ulitegna ken daydi ikitna a Soling ni Lira. Pito a tawenen a nabalo ni ulitegna. Tinukkawan ti karasaen daydi ikit Soling iti panagburasna iti kape iti uma.

Maestra idiay ili ni Lira. Sabado ita. Agrubuat koma itayen ni Lira a kumuyog kenkuana ngem dinagas ni Cita a gayyemna a mapanda kan’ agpadait iti bestidoda idiay ili.

“Maminsanto la ngaruden ‘nong Roi”, maratamnay itay ni Lira a kasla masayangan iti dina pannakasurot.

No duada koma ita nga agdigos iti kabakiran, awan dumadan kada Adan ken Eva iti paraiso. Dina man ammo ta nakadekdekket ken nakapaspasig kenkuana ti kasinsinna. Ngem gagangay ngata ta agkasinsinda.

Bimmangkag idi mauma nga agdigos. Katangtangkenan pay la’t pudot. Insuotna ti pagan-anayna.

Kapaminduan ni Roi iti sumang-at ditoy bakir. Kaduana ni Tata Abat idi damo. Nakaalada’t bumaro nga ugsa. Adda kalibre .45 ni Roi a kukua ni papangna. Ni Tata Abat ti nagsirig iti ugsa. Nasursuro ni Roi ti agpaltog iti amana a dati a military.

Kapamitlona metten ti umay ditoy Ubbog a dinakkelan ti amana. Ni Roi ti buridek kadakuada ti tallo nga agkakabsat. Lalaki ti inauna. Babai ti kakaenna. Parehas nga addan pamilia dagitoy.

Agkabsat ti ina da papangna ken ulitegna nga Abat. Ti baket ti timmawidan da papangna ken ulitegna ti daga ditoy Ubbog. Salgado ti apeliedo da Roi. Cruzado met ken ulitegna. Walo ni Roi idi damona nga isurot ti amana ditoy Ubbog. Kadakuada nga agkakabsat, isu laeng ti mahilig nga agsurotsurot iti amana. Adda pagkaadbenturerona. Kinaay-ayamanna ni Lira. Masansan a mapanda agpuros iti bayyabas, sarguelas ken bugnay. Wenno mapanda aggunggon iti abal-abal iti kasabaan.

No kua, agdigosda iti nalitnaw a waig iti surongenda. Agkammelda pay iti bumbunog iti ig-igid ken agkurimes iti bennek-waig. Kaay-ayo ni Lira ti agpuros kadagiti sabong-waig a kas balino a kasla baggak wenno waterlily.

Apagturposna iti sekundaria idi masunotan ti yaayna ditoy Barito ken balasangdan.

Uppat a tawen a kina-seaman ti inleppas ni Roi. ‘Di pulos dimmap-aw ditoy Ubbog. Sagpaminsan a suratanna ni Lira.Nagwiperken nag-oiler sa bosun idi damo.

Kaano la daydi sangpetna manen a nanglawlaw iti lubong? Dayta ti maysa a nangayatanna a nangala iti kasta a kurso. Libre a makalawlaw iti lubong. Dina man kinayat idi ipilit ti amana nga idiay PMA ta mangala kan iti kinamilitar.

Itay nga  isasangpetna, ikasarna koman ni Betsy, ti sosyal ken seksi a klerk iti maysa a kompania iti Cubao a nobiana. Ngem naangotanna iti sumagmamano a gagayyemna a lalaki kano ni Betsy ti bossna a kalbo. Adda nakapaneknek. Liniklikanna ti babai. Nakadlaw ti babai idi di ikaskaso ni Roi ti panangibagana nga agkasardan. Sinitana. Nagririda. Nageskandalo ni Betsy iti pagtaenganda idiay Fairview. Numona ta inramraman pay daytoy nga inapa ti inana. Adda idi ni Tata Abat ta inyegna ti bagida nga apit. Tapno maliklikanna ti problema, nakikuyog idi agawid ti ulitegna.

Panakkelen ti tinabla a desim ti balay da Tata Abat. Agtallo ektaria’t taltalonenna. Dua met ti babangkagen a minaisan ken kanatengan. Sabali lang ti kamuyongan a katurodan.

Pintas balasang-away ti gupit ni Lira. Morena a nalinis ti kudilna. Pagassiket ti buokna. Kimmayanga dagiti naingpis a bibigna. Naiisem a mat. Agat-sabong a kanayon ti pay-odna.

Sipud dimteng ni Roi ditoy Ubbog, kanayon a nakaragragsak ti balasang. No kua, maburburtiaan ti baro iti kinadekket unay kenkuana ti balasang. Sabagay, idi pay la damoda ti agkita. Magustuanna a buybuyaen ti lung-ay ti balasang. Nakaragragsakda nga agang-angaw no kasta a pampanurnorenda ti tramo no itulodna idiay ili a pangisuruan ti balasang.

DANDANIN makalnek ti init ididumteng ni Roi iti purok. Iparparnged ni Tata Abat ti tallo a nuangda iti sirok ti lumboy. Agsibsibog met ni Lira kadagiti masetasna

 “Alla, ni ‘nong Roi, kunak la ketdin no pinulipolannaka’t beklat dita bantay”,  inggarikgikna.

“Hmmmp, naman ke’di, ‘ray ta ‘wampay met agsangit a nobiak no matayak”, ingkiddayna.

“Hmmmp, “mo payen, apo, no di nagadu diay Manila”.

Immasideg ni ulitegna.

“Kunak no nayaw-awankattayen, barok”, kinuna ti lakay nga agkatkatawa.

“Surotenka koma’ttayen ket no ’wan ka pay.”

“Ne, nagadun a naalam, nalaingka gayam a sumirig”, kinuna ti balasang.

“’Da pay regalok kenka no kunam”. Inruar ni Roi ti orkidia iti knapsack.

“Ay, nagpintasen! Wow, kasla bullalayaw. Bioleta ken puraw”.

“Narigatanak a nanguli iti dayta”.

Dinalusanda nga aguliteg dagiti billit. Inasarda. Inyadobo met ni Lira ti dadduma.

Daldalusan ni Roi ti eskopetana iti dayta a malem ti Sabado iti sirok ti bittaog idi asitgan ni Lira. Nakapantalon daytoy iti nakipet nga uspak a maong. Sabongan ti badona nga atiddog ti manggasna sa nasiglot ti gayadanna. Nakakipis. Adda iggemna a supot a plastik ken bassit a kapot.

“’Nong Roi, kuyugennak man a mapan dita katurodan ta agtiliwta’t babassit nga ayup ken insekto. Ipreserbami nga idispley iti science roommi”, inyumbina.

“Sure basta sika cousin”, imparimrimna.

Kaddigos ni Lira ket nalang-ab ni Roi nga agat-ilang-ilang. Nagbaybayda a nagna. Baklay ni Roi ti eskopetana. Simmang-atda iti katurodan. Nagkamat ni Lira ti insekto. Nagtiliw met ti baro ti babassit nga ayup.

Adda nagtayab a dakkel a kulibangbang manipud iti agsabsabong a bangbangsit. Kinamat ni Lira.

“Tulongannak a mangtiliw”.  Pinayapayan ni Lira ni Roi.

Iti panagtaray ti balasang, nasapgud ti sakana ti nagdalapdap a lanut. Nakapetna ti bukot ni Roi. Gapu ta pasalog, di natimbeng daytoy ti bagina ket agpadada a nadaluson.

“Annaykooo, ti gurongko natukkol san”, immusiig ni Lira.

“Nasakit?”

“Wen ngarud, hmmm, ilutem man bassit”.

Inlislisna ti gayadan ti pantalonna. Sa nagtugaw iti daga. Inilot ni Roi. Napakidem ti balasang.

Naginanada iti sirok ti kawkawwati a nagulgolan iti sabong. Naray-aw ni Lira kadagiti sabong.

“’Galata ‘nong Roi”, intangad ti balasang. 

“Naimas a sidaen”. Nagalada.

Nagtatakkonan ni Lira a winaliwali ti bassit a pungdol nga agruprupsan. Adda rimmuar a karasaen. Lumabaga. Adda abut daytoy. Mangukop ngata ta agbirakak a dumuklos.

Nakigtot ni Lira.

“Ulegggg! Ayyyy! Ulegggg! Nagdakkel!”, rimmakep iti baro.

Di nagtantan ni Roi a nangsirig iti ayup. Naulo. Dagus a nagtiritir.

“Sus, ‘gistayankan”, pinikpik ni Roi ti bukot ti balasang.

“Hmmmp, naman ke’di ‘ray ta ‘wam pay nobiok nga agsangit”, impallilitna.

“Kehe, mo’ payen no di nagadu ‘diay ili, apo”.

Kinuddot ti balasang ti boksit ti baro.

Siningdanan ni Roi ti tengnged ti uleg. Pinaringguyodna. Ipreserbanto ni Lira sa maipulipol iti sanga a maidispley iti science roomda.

KALGAWEN.  Nagserran ti klase. Ad-adda a bimmaked ni Roi nupay ngimmisit. Binigat nga agbaras iti sanga ti bittaog. Ad-adda met a pimmintas ti panagkitana ken ni Lira. Sumagmamanon a surat ti naawat ni Roi iti balayda. Pagaw-awidendan ta adda kano awag kenkuana iti opisinada a nagaplayanna. Dina inkaso. Kasla adda bileg a mangigawgawid kenkuana.

Makumikom nga agrubuat da Roi ken Lira iti dayta a bigat. Nabayagen daydi naudi nga isasang-atna iti bakir. Adu ngamin ti inwakasda nga aguliteg iti talon. Nalaingen nga aggapas, agreppet ken agtimbong. Ammona payen ti agsipok ken agmandala.

Agisagsagana ni Lira iti balonda nga agpa-bakir. Nagpantalon iti maong sa nagbado iti amarilio nga atiddog ti manggasna. Nagkallugong ti payabyab. Nagsakayda iti nuang a kalakian. Inwaywayda ti nuang iti sirok ti narukbos a kayo iti arsadanan ti bantay. Dagasendanto no malem.

Sinirig ni Roi ti alimukeng iti sanga ti lamay. Dagus a timmayab daytoy idi madlawna.

“Naammusayan ti ubing, ne”, insuron ni Lira nga agkatkatawa.

“Di bale, kitam dakdakkel ‘toy sukatna”. Sinirigna ti nakataltalna a balog iti alimpatok ti kamuyaw. Ti 45na ti inusarna ta nangato. Napuruan ti dakkel a tumatayab. Agkulkulipagpag iti panagdissona.

“Wow, nagdakkelen, talaga a sharpshooterkan, a”, indayaw ti balasang a bulonna ti nangpidut iti nabatikulengan a tumatayab.

“Hmmm, sugurado’t adobuek no malem”.

“Siakto pay ti kunam”, impangasna kampay a bulonna’t nangpug-aw iti narusepen a barukongna.

“Yannad’ta ti waig a ‘yan ti burayok a kunkunam?”, sinaludsod ni Lira.

“Dita pay bassit, maysa la a sang-at ken salogen”.

“Wow, kasla paraiso da Adan ken Eva!”, indayaw ni Lira.

“Ayna, nagpipintasen dagidiay nga orkidia ‘nong Roi, kakasla kulibangbang”, intudona ti sapal ti balite.

“Kasla kayatko’t agdigos”.

“Di agdigosta no malpas ta a mangan, mabisinakon”, kinuna ni Roi.

Simmigpat ni Roi iti bulong ti anaaw.a pangiparabawanda iti taraon. Nagidasar ni Lira. Nabang-I ti innapuy a kalagan. Nilingta a dadakkel a pasayan, tinuno a luppo ti manok ti sidada. Pimmuros ni Roi ti kulilem a pangalsemda iti pasayan. Nangilasin bassit iti igid. Inimasda’t nangan.

“A picnic in the forest”, ingkatawa ni Lira.

Idi makapalpada, nagturong ni Lira iti linged ti dakkel a bato. Idi rummur, nakasiorts ken nakasandon daytoy.

Naglangoy ken nagbatokbatokda a dua. Nagsinnayoda. Kasla idi ubbingda. Maimaymayeng ni Roi a mangmatmat iti nasippukel a pammagi ti balasang.

“Alimatekkk!”

Pagam-ammuan, impukkaw ni Lira. Immarakup iti baro.

“Yannad’ta, ‘ya?”

Ingngatona ti sakana iti rabaw ti danum ngem dina maingato.

“karawaem, dad’ta luppok!”

“Ayyy!”. Nagkulibagtong.

“Ket agtalnaka ngarud a, loko”. Nagrukob ni Roi. Kimpet ti balasang iti ulo daytoy. Inarikap ni Roi ti luppo ni Lira. Naarikapna ti bassit a nagalis. Linapgisna.

“Ney, nagbassitan, kabutengmo la ketdin. Masakmalnaka ‘ya? Ala, ituloymon ti agdigos”.

“Ay, mandiakon, agbutengak”. Immaddang nga agpaigid. Ngem ginuyod ti baro sana inturong iti pagattengnged.

“Ditoy, awan ti alimanawan ditoy ta adalem”. Simmirokda iti burayok. Naay, nagmayaten. Kasla shower. Inrarem ni Roi ti balasang iti apagbiit. Napatunglab daytoy. Bimmatok ni Roi sa rimkuas iti likudan ni Lira. Rinakepna. Nairut.

“Alla, alla ne, ni ‘nong Roi ‘gan-ano ngata, ‘ya ta…”, imparagipigna.

“’Nong Roi, ‘gan-anokan? ‘Nian sa ni daytoy”. Kuddokuddotenna iti babassit ti takiag ti baro.

Agkuy-akuy-at.

“Alla, alla ne, hoy!”

Diningpil ni Roi dagiti bibig ni Lira. Inrakus met ti balasang dagiti takiagna iti tengnged ti baro.

UMAR-ARIPAPA ni Roi no kasta nga agsarsaritada iti ulitegna. Baka makaangot ti lakay. Ngem nakigtot idi agsaludsod kenkuana ti lakay iti maysa a rabii a panaglidokda’t basi. Awan ni Lira ta inawis ni Cita ‘diay ili. Umianda.

“Roi, barok madlaw ko ke’ ‘dan sa relasionyo ‘diay adim?” Arig napleng ti baro.

“Kasta ngarud angkel ket pakawanendak koma”.

Ur-urayenna ti bugkaw ti ulitegna ngem ne, siaanus ketdin daytoy a nangpikpik iti abagana.

“’Wan basolmo, barok. Ita, ‘da bagak kenka a palimedko. Saanko a pudno a putot ni Lira. Anak ti kinabalasang ‘di antim a Soling. Desgrasiada. Medio nagkaedadak a nagbaro ta managbabainak idi”, nangitangguap iti gudua’t baso. 

“Trenta otsok idi danonek ‘di nagawan. Durog ngamin dagiti kasadarak  a naasawaan idin. Tallo idin ni Lira. Dinungdungngok ni Lira a kasla pudno a nagtaud kaniak. Lalo idi pimmusay ‘di inana”, nangitangguap manen.

“Awan anakmi iti daydi antim. ‘Wan dakesna no dakayo’t agkatuloyan. Saankayo nga agkabagian. Mayatak. Lumakayakon. Dakayton ti mangmanehar ‘toy tawidmi ken amam a daga”.

“Ammo kad’ ni Lira daytoy, angkel?” Masmasdaaw ni Roi.

“Wen, nabayagen”.

“Ah, ‘su met la a kasdiay”, intalukatik ti unegna.•

SICALAO, TI MAUDI A PARAISO

Iti Lasam, Cagayan

SICALAO, TI MAUDI A PARAISO

Ni SP Pacursa

AM-AMMO ti ili a Lasam a kas “sarusar ti akinlaud a Cagayan” saan laeng a gapu kadagiti inek-ektaria a kataltalonan daytoy no di ket gapu ta maysa ti ili a kas kangrunaan a paggapuan dagiti irik a maibibiahe manipud Cagayan a mapan kadagiti kabangibangna a probinsiya iti amianan a Luzon, Manila ken Bulacan a pakaipabayuan ken pakaiprosesuanna.

Iti laksid ti kinalawa dagiti kataltalonanna, awan ti mangipagarup nga iti lauden ti ili a bumdeng iti probinsya ti Apayao, iti puseg ti rumiet a kabakiran, adda aglemlemmeng a libnos ti nakaparsuaan- ti barangay Sicalao, ti maudi a paraiso.

Maysa a kannaway a madama agkaan kadagiti ararawan ken insekto iti kataltalonan ti Sicalao.

Isu ti kadakkelan ken kaseksekan a barangay a sakupen ti Lasam ket addaan laeng iti 1,812 a populasion maibasar iti 2015 sensus. Naparaburan iti nabaknang a rekursos naturales. Parte daytoy ti nabileg a kabambantayan ti Cordillera. Malaksid iti Sierra Madre a naibalangat manipud iti probinsiya ti Quezon iti abagatan agpangato agingga iti amianan a daya iti Luzon, ti Cordillera ti addaan kalawaan a nabatbati pay a kabakiran iti intero a pagilian iti sakupna a 777,000 nga ektaria kas nairekord iti 2015 Forestry Statistics a datos ti DENR-FMB (Department of Environment and Natural Rosources-Forest Management Bureau). 

Dagiti primera klase a tarikayo a masarakan iti kabakiran ti Sicalao, Lasam.

Napuskol, nasamek ken makuna a birhen pay dagiti kabakiran ti Sicalao a pakasarakan pay laeng kadagiti primera klase a tarikayo kas iti narra, sagat, ipil ken kamuyaw. Naberde ti aglawlaw. Natayag dagiti bantayna a namsek iti nababaked a kaykayo nga immaruy-oyan dagiti agtatali a lanut ken orkidia. Mangngegan dita ti ariangga dagiti sunggo, nadumaduma nga uni dagiti tumatayab ken ti makatitileng a parasipis ken ayus dagiti babassit nga ubbog ken burayok nga isu ti ungto a paggapuan ti karayan Zinundungan a nangbeltak iti ili ti Lasam. Maysa daytoy a sanga (tributary) ti karayan Cagayan.

Maripar ti nadumaduma a klase ti tumatayab apaman a madanonmo ti bakrang ti kabambantayan ti Sicalao. (Agassawa a billit tuleng).

Agarup nasurok a sangapulo a kilometro no pagnaem manipud iti Sicalao-Peru Brgy. Road, iti seksek ti kabakiran, masarakan dagiti nakalemmeng a dissuor. Maysa kadagitoy ti maaw-awagan iti Sicalao Falls. Saanna nga opisyal a nagan daytoy ta manmano pay laeng iti nakadap-aw iti nasao a disso gapu iti kinawatiwat ken kinapeligrosona a danonen. Naapres ti pasaray umal-alinuno a danum-waig, nagalis dagiti nababaked ken natitirad a batbato a nakaptan ti lumot. Napuskol ken nasiit ti kasamonan a daliasatem ket kumpetka kadagiti agrungrungarong a ramramut ti kayo tapno masagpatmo dagiti nabato a bakras. Nadiskubre daytoy dagiti Aeta a mangnganup ken nagangayanna, nadanon dagiti legal nga atsero ken sumagmamano pay laeng a lokal nga agindeg.

Surotem ti desdes nga agpalaud ti arsadanan ti kabambantayan ti Cordillera iti ungto ti napegges a waig-bakir tapno magtengmo ti dissuor iti agarup tallo wenno uppat nga oras depende iti kapartakmo a magna.

Nababaked dagiti dalumpinas a batbato iti surong ti karayan Sicalao iti puseg ti kabakiran.

Limmakasa ken dalumpinasan dagiti malabsam a batekan ken dimmalem a batbato bayat ti panangsursormo iti karayan a nataraigidan kadagiti naamnut a way ken pakpako a napattopattokan ti anibong, bungro ti bulo, tanglar ken an-anito. Nalitnaw, nadalus ken nalamiis dagiti lipnok a pasaray pakakitaam ti salaksak a sumippayot ti pamigatna a bukto, buntiek wenno igat. Iti kinasin-aw ti danum, malnaagam dagiti aglalangoy a laglagsit.

Ti nagpaiduma ti marisna a salaksak a madama aguray iti pamigatna a dalag iti sikigan ti karayan.

Naulimek ti aglawlaw malaksid kadagiti uni ti nakaparsuaan. Nupay makapaal-al ken makapaskel ti luppo ti naunday a panagdaliasat, anian a nagngayed ti tunggal malabsam a buya ti nakaparsuaan. Pudno la unay a paraiso. Ket dagus met la ti pannakainanam no pumul-oy ti nabannayat nga amian a danggayan ti anasaas dagiti bulbulong bayat ti ikakarab-asmo iti rabaw ti maysa a dimmulang ti karakabna a bato iti igid ti waig. Malipatam ngarud a mamimpinsan ti bannogmo. Iti kasamekan, masirpatmo ti ubing pay a sinamar iti babaet dagiti aringgawis a kimmawiwitan dagiti kappa-kappa ken orkidia’t bakir. Agsasallapid met dagiti ar-aruy-oy iti ngatuen ti sapal dagiti nataengan a kayo. Kadarato nga iti sanga dagiti nangato ken duogan a kayo, madarimusmosam dagiti atap a tumatayab kas iti baratiktik, kakok wenno alimukeng. Adda pay abuyo. Nadumaduma ti maris dagiti billit-bakir.

Addada lumabaga, dumuyaw ken umasul-berde. Iti di unay adayo, maripar ti lapayagmo ti ungik ti burias ti alingo a kagiddato ti ungak ti agmaya nga ugsa iti asideg a kasamekan.

Kalpasan ti panangkalipkipmo kadagiti arisadsad ti bantay ken ti panangintarmo ti waig iti puseg ti kabakiran, maibaskag iti imatangmo ti agsangapulo a metro ti kangatona a dissoor. Maikkat ti bannogmo a masaprian ti nalamiis a parasipisna.

Naganas man ti agdigos iti nakalamlamiis a burayok ti nakaparsuaan.

Makakayaw met ti rikna ti bullalayaw a mainaw tunggal agsabat ti sinamar ken dagiti krimmistal a parsiak bayat iti panagtinnag ti danum manipud iti batbato iti ngatuen a paggapuanna. Kas man la malipatam ti amin a problemam ken susik ti biag iti ikikidemmo ket imasem a denggen ti dayyeng ti awan patinggana nga agus ken pitik ti biag ti nakaparsuaan. Iti aglawlaw ti dissoor, awan sarday ti panagpusuak dagiti babassit nga ubbog. Sumam-it a pumait ti raman ti danumna gapu kadagiti naibinggas a mineral nga aggapu iti bantay. Alkalino wenno saan nga asidiko ti danum dagiti ubbog ket naimbag ngarud para iti salun-at. Umanayen tapno pasalibukagenna ti namagaanen a karabukob.

 Naganas ti agdigos iti dissuor. Makapagin-awa ti lamiisna. Pukawenna ti laladut ken samsamuyengmo ‘ta ilutenna ti bagim a mangriing kadagiti ur-uratmo tapno naannayas ti panagtaray ti daram. Isublina ti pigsa a nabusbosmo iti nawatiwat a pannagnam ket maikkat a mamimpinsan ti stress nga inggapum pay laeng iti nariro unay a siudad. Makuna ngarud a ti pay laeng nakaparsuaan ti kasamayan nga agas para iti talinaay ti panunot.

Da Norly Lebantino ken ti gayyemna a ni Fred, dagiti mannaluad ti nakaparsuaan iti Sicalao.

Iti sabali pay a barikir, adda singin a dissuor. Napintas nupay nababbaba ngem iti immuna. Iti tengngana, adda dakkel a nailat-ong a bato nga isu ti nangpisi ti ayusna. Napalawlawan ti dissuor kadagiti bulo ket iti babaenna, naintar dagiti kimmunikon ti uggotna a pakpako ken aba-aba. Nataldiapak iti ‘di unay adayo ti agassawa a kalaw nga agkakaan kadagiti atap a bunga. Ngumisit ti marisda ken lumabaga ti ungto ti dakkel a sippitda. Anian a nagtalinaay ti pitik ti biag dagiti agindeg nga ayup iti kabakiran. Naruay. Namsekan. Natalna; ti klase ti biag a kalkalikaguman met ti tao iti unos ti intero a panagbiagna. Nakayubotan ti lanlanut dagiti natulid a nataengan ken nabisked a kaykayo a nagtubuan dagiti namaris nga uong, kudetdet, kuwwat ken laplapayag ti bao. Mangipasimudaag iti kinadalus ken kinabalanse ti ekosistema iti kabakiran. Makaay-ayo ti tunggal paset ti aglawlaw. Kasla arapaap laeng. Kataytayengtengan ti agmatuon ket makaawis ti yepyep ti samiweng dagiti kundidit ken ti dumanarudor a waig. Nagmayaten nga iyilad ti naktangan a bukot iti linong ti lamay a naap-apan ti bulong ti anahaw.

Ket iti panagdaliasatmi manen iti waig tapno agsublin nga agawid, bumalitok ti arinlennekenen nga init. Naiturong ti imatangko iti asideg ti agiina a papa (Philippine mallard duck) a madama agarusibsib kadagiti lasik, annak ti agatol wenno babassit nga agurong.

Pangen ti papa wenno wild duck (Philippine mallard duck). Naatap dagitoy.

Iti dalanmi, mangrugi metten nga aguni dagiti kuriat ken ania ditan a mangrabrabii nga insekto.

Awan naibati malaksid iti tugotmi ken awan naiyawid malaksid iti nakallalagip a padas tapno umaymi met duktalen ti nailemmeng a gameng ti nakaparsuan, ti ekolohikal a rupa ti lumaud a Lasam a naisaleksek iti sellang ti kabambantayan ti Cordillera.

Bassit ti pakakitaam ti panangabuso iti daytoy a lugar. Maiparit kano ti agtroso ditoy no awan ti permit wenno lisensiam nga aggapu iti gobyerno lokal kas kuna ni Norly "Bulldog" Lebantino, ti taga-Sicalao nga agtutubo a nangkuyog kaniak ken nagserbi a tour-guideko. Nupay dakkel ti potensiyal ti Sicalao tapno agbalin nga eco-tourism zone, saan pay a naan-anay ti pannakaduktalna ta adu pay a sulina ti nalabit saan pay a naas-asak ken nadiskubre uray dagiti Aeta ken dadduma pay nga agindeg sadiay. Sabali laeng ti agdindinamag nga “Abot” iti bangirenna a bantay nga asideg iti beddengna iti abagatan, ti ili a Santo Nino iti met laeng Cagayan. Ipasimudaagna ngarud iti kaadda ti rukib wenno kueba. ‘Di bumurong ta nabato ti kabambantayanna. Ket asino ti mangipagarup nga adda paraiso iti Lasam?

Wen. Adda nakailemmeng ket masapul ti andur ken anus tapno magtengmo dayta a paraiso. Kas iti Palawan nga isu ti “maudi a paraiso” (last frontier) iti Pilipinas, makunan a ti Sicalao ti maudi met a paraiso iti Lasam iti laksid ti kinaprogresibo ti ili iti tay-ak ti agrikultura. Adda ngarud iti ima dagiti Lasameňos a kas kaniak ti tulbek iti pannakasaluad daytoy a lugar tapno mataginayon ti saadna a kas maudi a paraiso. ‘Ta ti kinaagpaysona, saan tay’ a tinawid daytoy kadagiti appotayo no ‘di ket binulodtayo laeng kadagiti annaktayo ket rumbeng laeng a maisubli kadakuada nga awanan mulit, dadael ken pannakaabusona.

https://www.facebook.com/saniboypacursa/media_set?set=a.1805204703065635.1073741893.100007283687906&type=3&pnref=story

SICALAO FALLS, LASAM, CAGAYAN

HIDDEN ELEGANCE

Considered as the last ecological frontier of Lasam, Cagayan, discover the still undiscovered and hardly seen glamour of Sicalao teeming with exquisite wildlife hidden deep in the jungles. 

Life here is undisturbed, serene, tranquil and abundant; the kind of life we as humans are longing in perpetuity.

Open the link below for more:

https://sonnyboypacursa.blogspot.com/2023/12/sicalao-last-ecological-frontier-of.html?fbclid=IwAR05Aw7YcFH7hujnPD5D_D3EwJDdpDRHxXN1ri5WPQhwh60puEE8Q1rPHaU&m=1

#naturelessons
#SicalaoFalls
#Lasam

Click the photo to enlarge

EXPLORE THE BEAUTY OF SICALAO, LASAM

THE WAY TO THE LOST FALLS

The more than 800-hectare of the protected Fuyot Springs National Park in Ilagan, Isabela houses the lost, mystical waterfalls named Pinzal. On the average, it will need you to walk an hour or more to get the splash of the 20-meter cascading spring falls. Like Dora the Explorer's "Map", you need to pass several obstacles before reaching your destination. Somehow, your reward will be fantastic.

THE HANGING BRIDGE

A steel cable bridge hanging 10 meters above the huge trunk of trees, such as molave, mahogany, narra and ipil, this will lead you to the entrance of the Altar cave, so called because of its nearly perfect intricate designs ranging from a Holy Sto. Nino, an angel, a saint, and other religious shapes.

THE THICK FOREST

Sunlight hardly penetrate the forest floor due to the thickness of vegetation. Ferns, vines and epiphytes suffocate trees along the way. 

Traversing the forest, you will likely hear different chants of birds, monkeys howl, leaves whisper, and possibly a wild deer's bleat.

The canopy is home to birds of prey such as hawks, eagles and other raptors.

Don't forget to bring your amenities: water, flashlight, candies, compass, waterproof watch, among others.


THE CAVERN

Sta. Victoria cave system is known for its sparkling rocks, dripping stalactites and living limestone formations that change dramatically in a short time.

On the other end of the cave, a rocky forest road awaits your feet. Bring your hiking, waterproof shoes.

THE MAINSTREAM

If you're a novice hiker, a tour guide may help. They do not receive salary from LGU and they do their job voluntarily. Somehow, they may touch the generosity of your heart.

A kilometer of clear, alkaline spring water coming from the pinzal falls will bless your feet as you hike. There is no way not to get wet unless you back out. At some point, the water level will reach up to above the knees.

Mang Freddie Allauigan who accompanied me to the Pinzal falls was my tour guide. You can contact him at 09268766914. During the trek, we got hungry and we shared one piece of a bavarian Crossini at Pandolino. bring your rice if it does not bother you.

Live shrimp, forest crabs, bunog fish and edible snails, locally known as agurong and leddeg, fill up the stream undisturbed.

The native Dumagats and Agtas or the Aetas used to drink the alkaline spring water. It prevents cancer. Well, at some point, maybe because cancer cells thrive in an acidic environment.

My guide told me that this area was once a Japanese fortification. Many of them hid inside the cave to elude the Allies. If you are new to the area, you better hire a guide. Who knows you'll lose your way to enchantment?

Above a huge rock, I can clearly see how this squad enjoyed the cooling waters of  Pinzal as we went through our way with my guide.

THE VAST CORNFIELD

As far as the eye can see, all you see is corn. No wonder why Isabela Province is the corn capital of the Philippines.

Behind that mountain as you pass through the cornfields, you'll reach your destination: The falls.

THE MOUNTAINS

These rolling hills will be your last obstacles along your way. Still far from Pinzal, at least the picturesque will give you some relief of serenity, peace of mind, away from the stressful city life.

A solitary waiting shed awaits visitors to stop over on its shade. If you reach this mark, you're now halfway to the grand rapids.

You may opt to use bamboo rods as your walking stick so as to avoid being slipped into the muds and huge rocks along the way.

Climbing this slope, like the north face, is at last! ...the source of life! The falls.

THE PINZAL FALLS

Finally, Dora the Explorer's map has been exhausted. The timid falls teach us a lesson. A lesson that tells us to be humble and be contented for what nature could give us. For the one who loves nature, he will find this beautiful. It was again proven that beauty is not elegance. It's appreciation.

BIRD WATCHING

The Philippines, endowed with lush and rich tropical jungle boasts of several vertebrate species such as birds, only found in the country. Palawan, dubbed as the last frontier in the Philippines is being abused and exploited as human population spreads wide within forest boundaries. Now gaining the reputation as the "last of the last frontiers of the Philippines", the Sierra Madre mountain range in the Northern Philippines has been protected by laws for poachers, illegal hunters, miners and loggers.

Let us support conservation efforts!

The red turtle dove of the Philippines sits bashfully on a huge Tamarindus indica tree. We hope this will not become extinct like the dodo bird and the passenger pigeon. (Northern Sierra Madre Natural Park)

http://ibc.lynxeds.com/photo/red-turtle-dove-streptopelia-tranquebarica/perched-rock

ASIA'S SONGBIRD

The sweetest,  most calming tune yet does not come from divas. It comes from nature.
Long ago, God created nature paradise for humans. The paradise has been designed to last in eternity as humans shall live forever. But doom came in humanity as the first couple diverted ways away from God. Either way if we live that short or forever on earth full of stress, nature is still the best medicine for serenity.

Once the Philippine national bird until replaced by the Philippine eagle, this little songbird sings merrily but shyly, turning its back away from the camera. (Caraballo Mountains, Solano, Nueva Vizcaya)

SIERRA MADRE BIODIVERSITY

WILDERNESS -
Endemic to the Philippines, the Philippine oriole is found wildly in the thick forest of Sierra Madre, part of Ilagan, Isabela. This vast forestland located northeast of the Philippines is considered a national park by decrees, a protected land, under the management of the Department of Environment and Natural Resources (DENR).

Let us all act to save the Earth now. Illegal logging, destructive mining, exploitation of natural resources contribute to the dwindling species of plants in animals. If we don't stop abusing mother nature, revenge will rage us all, and these beautiful creatures will soon pass to extinction our loving children will never see again.

Perching cautiously atop a gmelina tree in the heart of Sierra Madre, a Philippine oriole stands high keeping a panoramic view of its surrounding. (Ilagan Sanctuary)