SICALAO, TI MAUDI A PARAISO

Iti Lasam, Cagayan

SICALAO, TI MAUDI A PARAISO

Ni SP Pacursa

AM-AMMO ti ili a Lasam a kas “sarusar ti akinlaud a Cagayan” saan laeng a gapu kadagiti inek-ektaria a kataltalonan daytoy no di ket gapu ta maysa ti ili a kas kangrunaan a paggapuan dagiti irik a maibibiahe manipud Cagayan a mapan kadagiti kabangibangna a probinsiya iti amianan a Luzon, Manila ken Bulacan a pakaipabayuan ken pakaiprosesuanna.

Iti laksid ti kinalawa dagiti kataltalonanna, awan ti mangipagarup nga iti lauden ti ili a bumdeng iti probinsya ti Apayao, iti puseg ti rumiet a kabakiran, adda aglemlemmeng a libnos ti nakaparsuaan- ti barangay Sicalao, ti maudi a paraiso.

Maysa a kannaway a madama agkaan kadagiti ararawan ken insekto iti kataltalonan ti Sicalao.

Isu ti kadakkelan ken kaseksekan a barangay a sakupen ti Lasam ket addaan laeng iti 1,812 a populasion maibasar iti 2015 sensus. Naparaburan iti nabaknang a rekursos naturales. Parte daytoy ti nabileg a kabambantayan ti Cordillera. Malaksid iti Sierra Madre a naibalangat manipud iti probinsiya ti Quezon iti abagatan agpangato agingga iti amianan a daya iti Luzon, ti Cordillera ti addaan kalawaan a nabatbati pay a kabakiran iti intero a pagilian iti sakupna a 777,000 nga ektaria kas nairekord iti 2015 Forestry Statistics a datos ti DENR-FMB (Department of Environment and Natural Rosources-Forest Management Bureau). 

Dagiti primera klase a tarikayo a masarakan iti kabakiran ti Sicalao, Lasam.

Napuskol, nasamek ken makuna a birhen pay dagiti kabakiran ti Sicalao a pakasarakan pay laeng kadagiti primera klase a tarikayo kas iti narra, sagat, ipil ken kamuyaw. Naberde ti aglawlaw. Natayag dagiti bantayna a namsek iti nababaked a kaykayo nga immaruy-oyan dagiti agtatali a lanut ken orkidia. Mangngegan dita ti ariangga dagiti sunggo, nadumaduma nga uni dagiti tumatayab ken ti makatitileng a parasipis ken ayus dagiti babassit nga ubbog ken burayok nga isu ti ungto a paggapuan ti karayan Zinundungan a nangbeltak iti ili ti Lasam. Maysa daytoy a sanga (tributary) ti karayan Cagayan.

Maripar ti nadumaduma a klase ti tumatayab apaman a madanonmo ti bakrang ti kabambantayan ti Sicalao. (Agassawa a billit tuleng).

Agarup nasurok a sangapulo a kilometro no pagnaem manipud iti Sicalao-Peru Brgy. Road, iti seksek ti kabakiran, masarakan dagiti nakalemmeng a dissuor. Maysa kadagitoy ti maaw-awagan iti Sicalao Falls. Saanna nga opisyal a nagan daytoy ta manmano pay laeng iti nakadap-aw iti nasao a disso gapu iti kinawatiwat ken kinapeligrosona a danonen. Naapres ti pasaray umal-alinuno a danum-waig, nagalis dagiti nababaked ken natitirad a batbato a nakaptan ti lumot. Napuskol ken nasiit ti kasamonan a daliasatem ket kumpetka kadagiti agrungrungarong a ramramut ti kayo tapno masagpatmo dagiti nabato a bakras. Nadiskubre daytoy dagiti Aeta a mangnganup ken nagangayanna, nadanon dagiti legal nga atsero ken sumagmamano pay laeng a lokal nga agindeg.

Surotem ti desdes nga agpalaud ti arsadanan ti kabambantayan ti Cordillera iti ungto ti napegges a waig-bakir tapno magtengmo ti dissuor iti agarup tallo wenno uppat nga oras depende iti kapartakmo a magna.

Nababaked dagiti dalumpinas a batbato iti surong ti karayan Sicalao iti puseg ti kabakiran.

Limmakasa ken dalumpinasan dagiti malabsam a batekan ken dimmalem a batbato bayat ti panangsursormo iti karayan a nataraigidan kadagiti naamnut a way ken pakpako a napattopattokan ti anibong, bungro ti bulo, tanglar ken an-anito. Nalitnaw, nadalus ken nalamiis dagiti lipnok a pasaray pakakitaam ti salaksak a sumippayot ti pamigatna a bukto, buntiek wenno igat. Iti kinasin-aw ti danum, malnaagam dagiti aglalangoy a laglagsit.

Ti nagpaiduma ti marisna a salaksak a madama aguray iti pamigatna a dalag iti sikigan ti karayan.

Naulimek ti aglawlaw malaksid kadagiti uni ti nakaparsuaan. Nupay makapaal-al ken makapaskel ti luppo ti naunday a panagdaliasat, anian a nagngayed ti tunggal malabsam a buya ti nakaparsuaan. Pudno la unay a paraiso. Ket dagus met la ti pannakainanam no pumul-oy ti nabannayat nga amian a danggayan ti anasaas dagiti bulbulong bayat ti ikakarab-asmo iti rabaw ti maysa a dimmulang ti karakabna a bato iti igid ti waig. Malipatam ngarud a mamimpinsan ti bannogmo. Iti kasamekan, masirpatmo ti ubing pay a sinamar iti babaet dagiti aringgawis a kimmawiwitan dagiti kappa-kappa ken orkidia’t bakir. Agsasallapid met dagiti ar-aruy-oy iti ngatuen ti sapal dagiti nataengan a kayo. Kadarato nga iti sanga dagiti nangato ken duogan a kayo, madarimusmosam dagiti atap a tumatayab kas iti baratiktik, kakok wenno alimukeng. Adda pay abuyo. Nadumaduma ti maris dagiti billit-bakir.

Addada lumabaga, dumuyaw ken umasul-berde. Iti di unay adayo, maripar ti lapayagmo ti ungik ti burias ti alingo a kagiddato ti ungak ti agmaya nga ugsa iti asideg a kasamekan.

Kalpasan ti panangkalipkipmo kadagiti arisadsad ti bantay ken ti panangintarmo ti waig iti puseg ti kabakiran, maibaskag iti imatangmo ti agsangapulo a metro ti kangatona a dissoor. Maikkat ti bannogmo a masaprian ti nalamiis a parasipisna.

Naganas man ti agdigos iti nakalamlamiis a burayok ti nakaparsuaan.

Makakayaw met ti rikna ti bullalayaw a mainaw tunggal agsabat ti sinamar ken dagiti krimmistal a parsiak bayat iti panagtinnag ti danum manipud iti batbato iti ngatuen a paggapuanna. Kas man la malipatam ti amin a problemam ken susik ti biag iti ikikidemmo ket imasem a denggen ti dayyeng ti awan patinggana nga agus ken pitik ti biag ti nakaparsuaan. Iti aglawlaw ti dissoor, awan sarday ti panagpusuak dagiti babassit nga ubbog. Sumam-it a pumait ti raman ti danumna gapu kadagiti naibinggas a mineral nga aggapu iti bantay. Alkalino wenno saan nga asidiko ti danum dagiti ubbog ket naimbag ngarud para iti salun-at. Umanayen tapno pasalibukagenna ti namagaanen a karabukob.

 Naganas ti agdigos iti dissuor. Makapagin-awa ti lamiisna. Pukawenna ti laladut ken samsamuyengmo ‘ta ilutenna ti bagim a mangriing kadagiti ur-uratmo tapno naannayas ti panagtaray ti daram. Isublina ti pigsa a nabusbosmo iti nawatiwat a pannagnam ket maikkat a mamimpinsan ti stress nga inggapum pay laeng iti nariro unay a siudad. Makuna ngarud a ti pay laeng nakaparsuaan ti kasamayan nga agas para iti talinaay ti panunot.

Da Norly Lebantino ken ti gayyemna a ni Fred, dagiti mannaluad ti nakaparsuaan iti Sicalao.

Iti sabali pay a barikir, adda singin a dissuor. Napintas nupay nababbaba ngem iti immuna. Iti tengngana, adda dakkel a nailat-ong a bato nga isu ti nangpisi ti ayusna. Napalawlawan ti dissuor kadagiti bulo ket iti babaenna, naintar dagiti kimmunikon ti uggotna a pakpako ken aba-aba. Nataldiapak iti ‘di unay adayo ti agassawa a kalaw nga agkakaan kadagiti atap a bunga. Ngumisit ti marisda ken lumabaga ti ungto ti dakkel a sippitda. Anian a nagtalinaay ti pitik ti biag dagiti agindeg nga ayup iti kabakiran. Naruay. Namsekan. Natalna; ti klase ti biag a kalkalikaguman met ti tao iti unos ti intero a panagbiagna. Nakayubotan ti lanlanut dagiti natulid a nataengan ken nabisked a kaykayo a nagtubuan dagiti namaris nga uong, kudetdet, kuwwat ken laplapayag ti bao. Mangipasimudaag iti kinadalus ken kinabalanse ti ekosistema iti kabakiran. Makaay-ayo ti tunggal paset ti aglawlaw. Kasla arapaap laeng. Kataytayengtengan ti agmatuon ket makaawis ti yepyep ti samiweng dagiti kundidit ken ti dumanarudor a waig. Nagmayaten nga iyilad ti naktangan a bukot iti linong ti lamay a naap-apan ti bulong ti anahaw.

Ket iti panagdaliasatmi manen iti waig tapno agsublin nga agawid, bumalitok ti arinlennekenen nga init. Naiturong ti imatangko iti asideg ti agiina a papa (Philippine mallard duck) a madama agarusibsib kadagiti lasik, annak ti agatol wenno babassit nga agurong.

Pangen ti papa wenno wild duck (Philippine mallard duck). Naatap dagitoy.

Iti dalanmi, mangrugi metten nga aguni dagiti kuriat ken ania ditan a mangrabrabii nga insekto.

Awan naibati malaksid iti tugotmi ken awan naiyawid malaksid iti nakallalagip a padas tapno umaymi met duktalen ti nailemmeng a gameng ti nakaparsuan, ti ekolohikal a rupa ti lumaud a Lasam a naisaleksek iti sellang ti kabambantayan ti Cordillera.

Bassit ti pakakitaam ti panangabuso iti daytoy a lugar. Maiparit kano ti agtroso ditoy no awan ti permit wenno lisensiam nga aggapu iti gobyerno lokal kas kuna ni Norly "Bulldog" Lebantino, ti taga-Sicalao nga agtutubo a nangkuyog kaniak ken nagserbi a tour-guideko. Nupay dakkel ti potensiyal ti Sicalao tapno agbalin nga eco-tourism zone, saan pay a naan-anay ti pannakaduktalna ta adu pay a sulina ti nalabit saan pay a naas-asak ken nadiskubre uray dagiti Aeta ken dadduma pay nga agindeg sadiay. Sabali laeng ti agdindinamag nga “Abot” iti bangirenna a bantay nga asideg iti beddengna iti abagatan, ti ili a Santo Nino iti met laeng Cagayan. Ipasimudaagna ngarud iti kaadda ti rukib wenno kueba. ‘Di bumurong ta nabato ti kabambantayanna. Ket asino ti mangipagarup nga adda paraiso iti Lasam?

Wen. Adda nakailemmeng ket masapul ti andur ken anus tapno magtengmo dayta a paraiso. Kas iti Palawan nga isu ti “maudi a paraiso” (last frontier) iti Pilipinas, makunan a ti Sicalao ti maudi met a paraiso iti Lasam iti laksid ti kinaprogresibo ti ili iti tay-ak ti agrikultura. Adda ngarud iti ima dagiti Lasameňos a kas kaniak ti tulbek iti pannakasaluad daytoy a lugar tapno mataginayon ti saadna a kas maudi a paraiso. ‘Ta ti kinaagpaysona, saan tay’ a tinawid daytoy kadagiti appotayo no ‘di ket binulodtayo laeng kadagiti annaktayo ket rumbeng laeng a maisubli kadakuada nga awanan mulit, dadael ken pannakaabusona.

https://www.facebook.com/saniboypacursa/media_set?set=a.1805204703065635.1073741893.100007283687906&type=3&pnref=story